Luận thổ
Thổ thuộc ngũ hành phân tán ở bốn phuơng, vì vậy kim mộc thủy hỏa đều dựa vào thổ mà thành tượng, trong bốn mùa thổ vừa hữu dụng vừa thành kị vậy.
Mộc Hỏa Kim Thủy, bốn hành tương ứng với bốn mùa Xuân Hạ Thu Đông, Thổ tồn tại giữa ranh giới giao thoa bốn mùa. Mùa xuân khi mộc khí sắp tận, hỏa khí tiến tới. Mùa hạ khi hỏa khí sắp tận, khí kim tiến tới. Mùa thu lúc khí kim sắp tận, thủy khí tiến tới. Mùa đông lúc thủy khí sắp tận, mộc khí tiến tới. Khí lúc hỗn tạp (giao mùa) gọi là thổ; Tứ duy (bốn góc) như cung Cấn Sửu Dần, cung Tốn Thìn Tị, cung Khôn Mùi Thân, cung Càn Tuất Hợi, thổ lấy Thìn Tuất Sửu Mùi thành đất chủ vượng. Sinh gửi tại Dần Thân, vượng gửi nơi Tị Hợi, bởi thế mới nói "tán tại tứ duy". Nói chung thổ là khởi nguồn của vạn vật, kim mộc thủy hỏa cùng dựa vào để thành tượng, cho nên tính chất của thổ tùy theo khí hậu Xuân Hạ Thu Đông mà nghi kị khác nhau vậy.
Hỏa tử ở Dậu, thủy vượng tại Tý, bởi thế thổ nhờ vào hỏa vận, hỏa tử thì thổ tù (1). Thổ hỷ thủy Tài, thủy vượng thì thổ hư (hư nhược), thổ đắc kim hỏa, mới thành đại khí, thổ nhiều thì không quý, thành tro bụi chẳng ích gì, thổ tụ thì trì trệ, thổ tán thì khinh (nhẹ).
Tiếp theo trình bày cách dụng thổ khi gặp kim thủy mộc hỏa; thổ dựa theo hỏa sinh ở Dần thì tử ở Dậu; dựa theo thủy sinh ở Thân thì vượng ở Tý; Nhưng tính chất của thổ được hỏa mới quý, gọi là nhờ hỏa để vận động vậy. Hỏa tử ở Dậu, thổ đến Dậu cũng hưu tù mà vô khí, hỏa vượng thổ cũng vượng, hỏa nhược thổ cũng nhược, tên gọi như vậy rất thực tế. Đắc thủy thì nhuận (thấm), gọi là hỷ thủy làm Tài vậy. Thủy vượng ở Tý, thổ đến Tý như bùn nhão đóng băng vĩnh cửu, tán vỡ thành phiến mỏng tựa mái chèo. Tuy nói thổ dựa vào thủy sinh ở Thân, lộc tại Hợi nhưng chỉ là hữu danh vô thực. Thổ đắc kim hỏa, mới thành đại khí, ví như thổ sinh ở mùa thu, kim đương vượng tiết khí thổ, mà được hỏa nguyên thần (2) bổ sung cho thổ, người như thế tất vang danh thiên hạ, giống như mệnh Ủy viên trưởng họ Tưởng: Đinh Hợi/Canh Tuất/Kỷ Tị/Tân Mùi.
Nếu thổ sinh mùa hạ, cách Giá sắc (3). Có hỏa vượng đến sinh, gặp thêm kim kết cục tiết tú thổ. Người như thế chắc chắn ngũ phúc toàn vẹn (xem thổ tại tháng tứ quý ở dưới), quý là ở Quan Sát, vì thổ dày mà cứng rắn, cần phải được Giáp mộc khơi thông, loại trừ bớt, ví như ruộng đất cần được cày xới, để khai hoang vậy. Sinh ở các tháng tứ quý, là lúc thổ vượng, cho dù trong không có Mậu Kỷ nhưng xuất hiện Ngọ, thì Thổ cũng ám vượng nhưng không chết, bụi mờ che lấp bầu trời nếu không có mộc khí (Giáp mộc) chế. Tất có nạn hối hỏa ngăn trở Nhâm (làm tối hỏa, bế tắc Nhâm thủy không thông). Nếu tứ trụ thổ nhiều, quá ư dày trọng, không được Giáp mộc khơi thông thì thổ bất linh; Tứ trụ thổ ít, mà thấy Giáp mộc vượng khắc chế, tất gây tán loạn, thành tro thành bụi. Cho nên Mậu thổ trong Dần Trường sinh, không xuất can thì không thể làm dụng, bởi vì Giáp mộc Lâm quan tại cung Dần, mộc vượng thổ hư vậy (xem thổ tại tháng mùa Xuân ở dưới).
Thìn Tuất Sửu Mùi cơ bản đều là thổ vậy, nhưng phân chia âm dương mỗi loại không giống nhau. Thìn có thủy ẩn giấu, Mùi thì tàng mộc, sinh dưỡng vạn vật, công lao của Xuân Hạ. Tuất có tàng hỏa, Sửu chẳng giấu kim, Thu hỏa Đông kim, vạn vật xơ xác tiêu điều. Thổ tụ Thìn Mùi thì quý, tụ Sửu Tuất thì bất quý, vốn là thổ thích Thìn Mùi, mà không thích Sửu Tuất cũng rõ cả thôi. Nếu thêm ngũ hành có khí, nhân mệnh gặp được, điền sản nhiều vô kể, lúc về già phú quý ung dung. Nếu thổ quá dày mà vô thủy, khô táo (thiếu nước) thì không thuận, không có mộc thì chẳng khơi thông, thổ gặp hỏa thì cháy khét, nữ mệnh đa (hỏa) không thể sinh con đẻ cái được. Thổ vượng ở cuối mùa, duy chỉ Tuất thổ là khốn đốn suy nhược, Tuất nhiều là người rất keo kiệt, hay ngủ gà gật. Thìn nhiều là người vụn vặt, tham ăn. Nhiều Sửu là người thanh tịnh, cần kiệm. Sửu là Cấn thổ, có Quý thủy thì nhuận ẩm mà màu mỡ, nhân mệnh gặp cách này thì ngay thẳng.
Thìn Tuất Sửu Mùi là chính vị của thổ, thổ ở bốn mùa đều có nghi kị, khác biệt lớn của chúng là bởi âm dương. Thìn Tuất là dương thổ, Sửu Mùi là âm thổ. Nếu tỉ mỉ phân biệt thì trong Thìn có mộc dư khí, mộ khố của thủy; Mùi có hỏa dư khí, là mộ khố của mộc; Tuất có kim dư khí, là mộ khố của hỏa; Sửu có thủy dư khí, là mộ khố của kim. Thìn Mùi là thổ của Xuân Hạ. Tuất Sửu là thổ của Thu Đông. Xuân Hạ dương hòa khí trong trẻo, cho nên Thìn Mùi thổ có năng lực sinh sôi vạn vật. Thu Đông hàn khí làm xơ xác điêu tàn, cho nên Sửu Tuất thổ thâu tàng (cất giữ) vạn vật. Bởi thế mới nói, kim thủy mộc hỏa phải dựa vào thổ mà thành tượng vậy. Thổ tụ ở Thìn Mùi, có lực sinh sôi, nếu thêm ngũ hành có khí thì tất nhiên phú quý, tính của thổ vừa dày vừa nặng, lại chủ về tuổi thọ; Thổ tụ Tuất Sửu, cần có thủy để nhuận, có hỏa để ấm áp. Nếu thổ quá quá dày mà không có thủy thì sợ rằng quá hanh khô, khô thì không thuận hòa. Thổ quá dày mà không có mộc thì không tơi xốp, thủy nhiều thì tan rã vô dụng. Không có hỏa thì thổ không đầy, hỏa quá thịnh vượng thì đất hạn hán khô cằn nứt nẻ. Bởi thế mà thổ mùa Thu Đông không có lực để sinh sôi, hoàn toàn dựa vào sự điều hòa vậy. Nữ mệnh nhiều thì không sinh đẻ, chính là ý hỏa đa thổ tiêu đã nói ở trên. Nữ mệnh lấy mộc làm chồng, mộc kiến hỏa đa, mộc không thể khai thông cho thổ mà ngược lại trợ hỏa càng thêm vượng, như Mậu sinh tháng Ngọ, thấy Giáp mộc thành Dương Nhận đảo qua (phản chiến) vậy. Thổ trong bốn mùa, Tuất thổ có sinh cơ kém nhất, tại sao vậy? Thìn thổ lực sinh trưởng mạnh nhất, Mùi thổ thì lực sinh trưởng chưa suy, Sửu thổ thì lực sinh trưởng đang tiến. Sửu là Cấn thổ, khí tiến nhị dương, cung Sửu bản thân có (tàng) Quý thủy thấm nhuận, chỉ cần gặp Bính hỏa chiếu rọi sưởi ấm thì có khả năng làm vạn vật sinh trưởng. Trong khi đó, Tuất thổ ở giữa Thu Đông, là lúc thời tiết túc sát (khắc nghiệt, làm vạn vật héo úa điêu tàn), cung Tuất lại ám tàng hỏa, thổ quá táo thì không thể sinh sôi nẩy nở, cho nên người nhiều Tuất đa số là người bủn xỉn, hồ đồ, thần trí mơ màng, cũng là bởi tính chất không được hòa nhuận, khốn cùng, yếu nhược, nhược mà chẳng ra nhược vậy. Đó chính là tính chất của Tuất thổ, từ ngữ khó miêu tả cho hết, khi gặp cần suy nghĩ thêm.
Thổ sinh tháng mùa Xuân, thế lực của nó hư phù (hư nhược, không ổn định).
Ba tháng mùa Xuân là lúc mộc thần thịnh vượng, mộc vượng thì thổ đương nhiên nhược, tuy dựa theo hỏa sinh tại Dần mà tính chất cường nhược khác nhau (thổ kèm theo hỏa đều trường sinh tại Dần, nhưng sự mạnh yếu của hỏa và thổ không giống nhau), khí thế hư phù, chính là thể tính của thổ mùa xuân vậy.
Hỷ hỏa sinh phù, ghét mộc thái quá, kị thủy tràn lan, hỷ có Tỉ thổ trợ giúp, đắc kim chế mộc thành cát lợi, kim nhiều thì cướp thổ khí.
Chỗ này nói đến cách dụng thổ trong mùa xuân, bởi thể tính hư phù mà hỷ sinh phù, kị khắc tiết, là lẽđương nhiên. Mùa xuân mộc nắm lệnh, đắc hỏa thì hóa khắc thành sinh, trở thành Sát Ấn tương sinh cách; nếu không có hỏa sinh phù, thổ suy mà gặp mộc vượng, nhất định gặp cảnh sụp đổ chôn vùi. Thủy là Tài, thổ hư phù gặp thủy vượng tất tan rã chẳng dụng được, nếu được Tỉ Kiếp trợ giúp thì có thể chế thủy thành công. Thổ vượng thì hỷ kim tiết khí thổ, nhưng thổ mùa xuân hư phù sao có thể tiết khí được, chính là nguyên nhân mộc vượng khắc thổ mà có kim chế mộc cũng là hữu ích, nhưng kim không thể quá nhiều, nhiều thì trộm tiết thổ khí, mà thổ ngầm bị kim gây thương tổn vậy.
Thổ trong tháng mùa Hạ, thế khô mãnh liệt.
Thế lực của thổ cùng hỏa song hành, hỏa vượng thì thổ cũng vượng, ba tháng mùa hạ là lúc hỏa thịnh vượng, cũng là thời điểm thổ vượng khí. Tính chất rất khô hanh là thể tính của thổ trong mùa hè vậy.
Đắc thủy thịnh tưới nhuần thành công, kị hỏa vượng nung luyện thổ cháy khô nứt nẻ, mộc trợ hỏa viêm (càng nóng), chẳng ngại thủy khắc, kim sinh thủy phiếm (tràn trề), thê tài có lợi, thấy Tỉ Kiên thì trục trặc bất thông, nếu thổ thái quá lại cần mộc khắc chế.
Lời trên là cách dụng thổ trong mùa hè. Ba tháng hè hỏa thổ đồng hành, thổ tính rất khô, là lúc thổ bị bốc hơi nước, gặp trận mưa to cỏ cây sẽ tốt tươi, nên mới nói tưới nhuần mà thịnh vượng. Nếu hỏa vượng vô thủy thì giống khi đại hạn, đất đai nứt nẻ, cây cỏ khô héo, hỷ thủy để dụng được thổ, kỵ hỏa để thúc đẩy sức sống của thổ. Mộc có thể sinh hỏa làm hỏa càng thêm cháy, song tứ trụ nếu như có thủy, chưa đủ làm thành mối hại, cho nên thổ được thủy hỏa trợ giúp, thì sức sống của thổ mới dồi dào, mộc sẽ không sinh hỏa mà lại khắc thổ, thổ vượng đổi lại hỷ dụng thủy vậy. Thổ mùa hè không thể sinh kim, không thể lấy kim tiết thổ, đặc biệt thủy ở vào nơi Tuyệt địa, có kim sinh thì cuồn cuộn không dứt, thủy là Tài, nên nói kim có lợi cho vợ. Thổ ở ba tháng mùa Hạ, là lúc thịnh vượng nhất, không phiền Tỉ Kiếp trợ giúp làm thổ càng vượng thêm, lấp đầy khó thông, cần thủy phân tán, Nếu lấy tổn làm ích, chỉ mộc khắc thổ, cần có thủy phối hợp, bằng không mộc không thể khắc thổ được, mà ngược lại thành trợ hỏa cháy, vừa vô ích mà có hại vậy.(4)